خلاقیت و روند تفکر خلاق

با توجه به این که خلاقیت می تواند شکننده محدودیت ها، بر اندازنده ناتوانی ها، شکافنده ناشناخته ها و یابنده نا دانستنی ها باشد این سوال مطرح می‌شود که چه نوع تصاویری می تواند الهام بخش کودکان در انجام کارهای خلاق باشدو چگونه می توان نسلی متفکر و خلاق پرورش داد؟در رابطه با پرورش خلاقیت، پژوهش ها ثابت کرده اند که افراد خلاق به مراتب بیشتر از افراد غیر خلاق توانایی پرورش خلاقیت را در دیگران دارند.

مفهوم خلاقیت

ریشه این اصطلاح در نوع و روش فکری انسان نهفته است. در حقیقت فرد خلاق کسی است که از ذهنی جستجوگر و آفریننده برخوردار باشد.

درباره مفهوم خلاقیت تعاریف متعدد و گاه متضادی ارائه شده است ولی در مورد تعریف زیر یک اتفاق نظر کلی وجود دارد:

خلاقیت توانایی فرد برای تولید ایده ها، نظریه ها، بینش ها یا اشیاء جدید و بدیع و بازسازی مجدد در علوم و سایر زمینه ها است که توسط متخصصان، اصیل واز نظر علمی، زیبا شناسی، تکنولوژی، اجتماعی با ارزش تلقی می شود.

در قرآن نیز از آفرینندگی گاهی بر معنی تسخیر تعبیر شده است و«تسخر لکم ما فی السموات فی الارض جمیعاً» (سوره جاثیه- آیه 13) یعنی خداوند بر پدیده‌های طبیعی آنچنان نیرویی بخشید که انسان می‌تواند با قدرت تسلط و حاکمیتی که دارد در آن تصرف کرده و هر گونه دگرگونی و سازندگی در آن بوجود آورد.

امروزه‏، چارچوب روانشناسی به ما اجازه می‌دهد که بر این عقیده باشیم فرایند خلاقیت ذاتی نیست بلکه می‌تواند آموزش داده شود. ما از طریق آموزش می‌توانیم به کودکان یاد دهیم که به راه های غیر معمولی فکر کنند و از طریق تفکر واگرا به بررسی مشکلات پرداخته و به راه حل های مناسب دست یابند. مساله این است که اجازه تفکر در این حیطه را به مربیان بدهیم که جریان خلاقیت، جریانی از قبل ساخته شده نیست، بلکه روندی زاینده و قابل تغییراست.

همه ما توانایی و استعداد خلاقیت را داریم ولی متاسفانه در طول زندگی ودر مسیر آموزش یاد می‌گیریم که غیر خلاق باشیم. به عبارتی در سطح کلی محیط یادگیری اعم از خانه، مدرسه و اجتماع ما را به تفکر همگرا عادت می‌دهند . دوران کودکی سرآغاز شکل گیری روند تفکر خلاق محسوب می‌شود.

بنابراین خلاقیت عبارتست از: توانایی مشاهده اشیاء به روش های جدید، یادگیری از طریق تجربیات گذشته و ارتباط دادن آن به موقعیت های جدید، تفکر در راستای برداشتن موانع و خطوط نا متعارف، استفاده از دیدگاه های غیر سنتی برای حل مسایل، خلق چیزی تازه و ابتکاری، طی کردن مراحلی فراتر از اطلاعات داده شده. 

بدین ترتیب فرایند آموزش و یادگیری می‌تواند تفکر خلاق را پرورش دهد و افرادی کاوشگر، آفریننده، مشکل گشا، نوآور، مولد و عامل تغییر را تربیت کند.

ویژگی های شخصیتی

ویژگی هایی از قبیل آمادگی برای خطر کردن، کنجکاوی و جستجوگری، استقلال اندیشه، پشتکار و پایداری، شهامت، استقلال رای، خودآغازگری، ابتکار، پرسشگری درباره موقعیت های معماگونه، و در گیر شدن با امور دشوار از جمله ویژگی های آسان ساز خلاقیت محسوب می‌شوند.

ویژگی هایی که از بروز خلاقیت جلوگیری می‌کنند، عبارتند از:

سلطه گری،منفی بافی، مقاومت ترس، عیب جویی، انتقاد از دیگران، سازش کاری، تسلیم در برابر قدرت و کمرویی.

ویژگی های دانش‌آموزان خلاق را چنین عنوان کرده‌اند:

1- دارای هوش کلامی و فضایی بسیار برجسته

2- دارای هوش بالاتر از سطح متوسط

3- دارای ظرفیت های حافظه‌ای فوق‌العاده در ثبت و نگهداری وقایع مختلف

4- آمادگی جهت تجربه امور و فعالیتهای مختلف

5- استقلال فکری

6- دارا بودن رفتار مطلوب اجتماعی

7- بیان صریح و روشن

8- طرز فکر انتقادی، فعال و کنجکاو بودن

9 - برخورداری از نوع تفکر واگرا

10- علاقه‌مند بودن به مسایل فلسفی و مذهبی

11- مقاوم، باجرات، انتقاد پذیر و خستگی ناپذیر بودن

12- خود جوش، صادق و ساده بودن.

فرد خلاق کسی است که فکری نو ومتفاوت ارائه دهد. بالطبع احساس گریز از کانال بندی های مشخص ذهنی، همنوا نبودن با دیگران و

استقلال طلبی و آزاد اندیشی می‌تواند پایه‌های تراوش تفکر خلاق و خلق آثار نو را فراهم آورد. به قولی دیگر خلاقیت شکافتن بن‌بست‌ها و دست دادن با فرداست.

بدین ترتیب مجموع یافته‌های تحقیقی روانشناسان در مورد انسان های خلاق را می‌توان در 5 دسته زیر خلاصه کرد :

1- آفرینش گری و هوش

2- آگاهی و حساسیت

3- انعطاف پذیری و ابتکار

4- شک گرایی و پایداری

5- بازیگوشی فکری و شوخ طبعی

6- ناهمنوایی و اعتماد بنفس.

عوامل موثر در خلاقیت:

واضح است که خلاقیت را نمی‌توان با فشار بوجود آورد بلکه باید به آن اجازه داده شود تا ظهور کند. با فراهم کردن امنیت روانی و آزادی، احتمال ظهور خلاقیت سازنده را می‌توان افزایش داد.

اوج خلاقیت در کلاس دوم ابتدائی است ولی به دلیل اصرار در مطابقت با دیگران معمولاً‌از بین می‌رود. 

منحنی خلاقیت بسیاری از کودکان در حدود 10 سالگی افت می‌کند و آنها هرگز خلاقیت دوره اولیه کودکی را باز نخواهند یافت. با توجه به این که آنان در این سن در مدرسه هستند نباید تاثیر خانواده، مدرسه، محتوای درسی، روش تدریس و شخصیت معلم را در افت خلاقیت کودکان ندیده گرفت. محتوای درسی یکی از عواملی است که می‌تواند در مدرسه، زمینه پرورش خلاقیت را فراهم کند.

عوامل دیگری نیز در خلاقیت موثر هستند که اگر بطور صحیح بکار گرفته شوند در شکوفایی خلاقیت افراد موثر خواهند بود. 

نقش اطلاعات:

اطلاعات یکی از عوامل اساسی خلاقیت وماده خام آن است ، خلاقیت مهارتی است که اطلاعات پراکنده را به هم پیوند می‌دهد. تحقیقات در رابطه با زندگی 76 آهنگساز و 66 شاعر مشهور نشان داده است که هیچکدام از ایشان زودتر از پنج سال از شروع دوران شاعری و آهنگسازی خویش، شعر یا آهنگ قابل توجهی نساخته‌اند، این امر نشانه آن است که بدون برخورداری از میزان مطلوبی از دانش نمی‌توان شاعر، نویسنده، موسیقی‌دان و یا فیزیکدان خلاق شد.

رابطه هوش و خلاقیت :

تحقیقات علمی نشان داده است که هوش خارق‌العاده معادل با داشتن استعداد خلاقیت نیست، به عبارتی دانش آموزانی که دارای هوش زیادند، الزاماً‌افرادی که ابداعی ترین ایده‌ها را خلق کنند، نیستند.از نظر «پیاژه» بوسیله نیروهای خلاقه است که کودک می‌تواند 

دوران های مختلف اندیشه را طی می‌کند. 

تخیل و خلاقیت

تخیل نوعی تفکر آزاد است و با بهره گیری از آن که خمیر مایه خلاقیت است، دنیایی بزرگ پهناور در مقابل چشمان دانش‌آموزان گشوده می‌شود و قادر می‌گردد، آزادانه خیال پردازی کند.خلاقیت شکلی از تخیل کنترل شده است که به نوعی ابداع و نوآوری منجر می‌شود .

خانواده و خلاقیت

بدون شک خانواده مهمترین نقش را در کنترل و هدایت تخیل و ظهور خلاقیت دارد . خانواده‌ها باید شرایط لازم به منظور فعالیت های متنوع برای کودکان را فراهم کنند و فرصت های لازم را برای سئوال کردن، کنجکاوی و کشف محیط به کودکان بدهند. تنبیه و تهدیدهای مکرر، آفت خلاقیت ذهن است. زمینه رشد خلاقیت در خانه زمانی فراهم می‌شود که به کودکانتان آزادی زیادی بدهید و به آنها احترام بگذارید. از نظر عاطفی در حد اعتدال به آنها نزدیک شوید و بر روی ارزش های اخلاقی و نه قوانین خاص تأکید کنید. با تشویق و تایید رفتار کودک و فراهم آوردن زمینه‌های مساعد و تدارک لوازم بازی های دلخواه او، قدرت تخیل و خلاقیت کودکان را تقویت کنید. 

خیال پردازی های کودکان را سرزنش نکنید زیرا خلاقیت او را محدود می‌سازید.مهمترین عامل در بروز خلاقیت انگیزه است و این انطباق انگیزه و استعداد تواماً در خلاقیت کارساز است. محیط اجتماعی کودکان و تایید بر روی انگیزه خلاق بسیار مفیدتر از تاکید روی استعداد است.

خانواده خلاق به ویژگی های درونی نظیر پای‌بندی به ارزشها، داشتن علاقه به چیزی و صراحت و رک‌گویی، بیش از ویژگی های بیرونی نظیر خانواده خوب، حسن سلوک و کوشا بودن، اهمیت می‌دهند.هر اندازه محیط خانوادگی و تحصیلی کودک از نظر دانستنی ها و اطلاعات غنی‌تر باشد به همان اندازه بازده خلاقیت کودک بیشتر است. محیط های بیش از اندازه رسمی و بیش از اندازه آزاد برای خلاقیت مضرند و هرگز نخواهند توانست خلاقیت را در فرد بطور سالم بپرورانند. محیطی که هم آزادی بیان و هم ارتباط سالم را تبیین کند از لحاظ پرورش خلاقیت بهترین محیط محسوب می‌شود به ویژه اگر پاداش هایی نیز برای رفتارهای خلاق در نظر گرفته شود. در کنار خانواده، مدرسه نیز نقش بسیار مهمی در شکوفایی خلاقیت های کودکان دارد.

سن ورود به مدرسه سنی بسیار بحرانی و حساس در ارتباط با خلاقیت های ذهنی است . عواملی همچون تکالیف زیاد، تأکید بر محفوظات، اجرای برنامه‌های هماهنگ و انتظار رفتارهای یکسان از دانش‌آموزان، توجه نداشتن به تفاوتهای فردی، اعمال انضباط و مقررات شدید، تشویق به کسب نمرات بالا و ایجاد جو قوی،

رقابت های فردی برای ممتاز شدن و عدم شناخت یا بی‌توجهی به ویژگی های کودکان خلاق سبب می‌شود که قدرت تخیل و خلاقیت آنها به تدریج کاهش یابد .

عوامل منع کننده

این ویژگی ها عبارتند از: سلطه‌گری، منفی‌بافی، مقاومت، ترس، عیب‌جویی، انتقاد از دیگران، سازش کاری، تسلیم در برابر قدرت کمرویی. از موانع دیگر که بر سر راه خلاقیت دانش‌آموزان به این شرح:

1ـ نبود اعتماد به نفس

2ـ تمایل به همرنگی

3ـ عکس‌العمل منفی

4ـ حذف خیالبافی

5ـ پیش‌داوریها

6ـ ترس از انحراف وسعی در همنوایی با اجتماع

7ـ ارزش‌ها و هنجاری‌های فرهنگی.

نقش معلم

خصوصیات مربی و شیوه‌های آموزش وی می‌تواند به افزایش تفکر خلاق بیانجامد. مربیانی که از شیوه کودک ـ محور در آموزش خود استفاده می‌کنند، کودکان را نسبت به محرکات محیطی پیرامون حساس می‌کنند. از تأکید بر الگوهای کلیشه ای اجتناب می‌ورزند و کلاس را چنان سازماندهی می کنند که محیطی متنوع و خلاق ایجاد شود. در نتیجه این روش موجب افزایش و رشد خلاقیت در کودکان می‌شود. 

بررسی انجام شده نشان می‌دهد معلمانی که خودخواهان تغییر در روش های تدریس روزانه‌شان هستند، توان یادگیری آفرینندگی را دارند. راهکارهای آموزشی خلاقیت، محیطی انباشته از کنجکاوی و تنوع می‌آفریند.

شغل معلمی باید از یک «قاطعیت ویژه» برخوردار باشد و معلمان موفق باید بدقت بدانند که شاگردانشان به یادگیری چه مطالبی نیاز دارند.

بررسی نحوه ارتباط آموزشی معلمان خلاق نشان داده که آنها معمولاً از روشهای زیر استفاده می‌کنند:

1ـ استفاده از حواس مختلف، توجه به حواس مختلف و استفاده صحیح و بجا از آنها در فرایند یادگیری. این افراد از امکانات سمعی ـ بصر ی، کامپیوتری، کانال های ارتباطی و دیگر وسایل کمک آموزشی بیشتر بهره می‌گیرند.

2ـ استفاده از تجربه‌های مستقیم: نقش پرورش دهندگان خلاقیت در فراهم آوردن زمینه برای دستکاری اشیاء و تجربه و آزمایش، تشویق جهت پیدا کردن راه های جدید، ترغیب فراگیران به حدس زدن جهت ابداع و نوآوری

3ـ استفاده از روش بحث و گفتگوی آزاد و متقابل:بکارگیری سخنان خود جوش و گفتگوی آزاد و متقابل و غیر قالبی، تشویق فراگیران به ارائه نظرات و انتقادات خود و فراهم آوردن شرایط مناسب برای داد و ستد اجتماعی و ذهنی، پاسخ غیر مستقیم به سئوالات کنجکاوانه آنها.

4ـ استفاده از روش فعال 

در تدریس:تقویت قوه خلاقیت از طریق فعالیت های خودبخودی با تکیه بر تجربیات عینی و امکانات فراگیر، رشد و توسعه آزادی عمل و استقلال فراگیر، عدم تکیه برحافظه شناختی و تاکید بر درک و فهم، تجزیه و تحلیل، ترکیب، ارزشیابی و حل مسئله در آموزش. 

5ـ استفاده از روش بارش مغزی یا کنکاش مغزی:استفاده از

روش های گوناگون برای حل مساله، دادن فرصت لازم برای تفکر عمیق و طرح نظر خودبطور آزادانه، نقش راهنما داشتن معلم و شرکت فعالانه فراگیران در جریان یادگیری.

6ـ استفاده تلفیقی از تفکر واگرا و همگرا:ایجاد موازنه منطقی بین این دو شیوه تفکر و استفاده از آنها در کنار هم. دادن فرصت به فراگیران در جهت کسب اصول و دانش و اطلاعات در رشته‌‌های گوناگون به صورت فردی یا گروهی و فراهم ساختن زمینه مساعد برای تفکر واگرا.

7ـ توجه به تفاوت های فردی:

دارا بودن شناخت از تفاوتهای فردی فراگیران، تطبیق محتوا و روش های آموزشی و پرورش خلاقیت را دارند. بنابراین خلاقیت توانایی ذاتی نیست، بلکه رویکردی روش شناسانه است که بیشتر افراد می‌توانند آن را بیاموزند.

بطور خلاصه می‌توان به اصول زیر بنایی افزایش مهارت خلاقیت به ترتیب زیر اشاره کرد:

1ـ نگرش متفاوت معلم به موضوعات درسی.

2ـ استفاده از روش های مختلف تدریس وراهکارهای متفاوت.

3ـ تغییر در ابزار ارزشیابی و سنجش.

راه های ایجاد و پرورش خلاقیت

کارشناسان تعلیم و تربیت، 

روش های متعددی برای آموزش خلاقیت پیشنهاد می‌کنند که اغلب مشابه به یکدیگر است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1ـ احترام به عقاید عادی و

غیر عادی کودکان.

2ـ طرح پرسش های برانگیزنده و محرک.

3ـ تشخیص و تمیز استعدادهای کودکان

4ـ دادن آزادی عمل به کودکان

5ـ احترام به کودکان و ایمان داشتن به توانایی آنها.

6ـ تشویق زیاد والدین در انجام کارهای خلاق.

7ـ حاکم بودن ارزش ها نه قوانین.

8ـ داشتن تصاویر ذهنی مثبت از آینده کودکان خود.

9ـ احترام به تخیلات کودک

10ـ مشاهده اشیاء از نزدیک و دستکاری آنها.

11ـ تکمیل کردن اشیاء و امور ناقص، جملات ناتمام، داستان های ناقص، نقاشی ها و تصاویر نیمه تمام و مبهم .

12ـ تدارک فرصت های مناسب یادگیری.

13ـ هدایت کودک به سئوالات تازه.

14ـ واداشتن به کنجکاوی و کنکاش های ذهنی.

اصول توسعه تفکر خلاق از طریق مدرسه

1ـ حساس کردن دانش‌آموزان به محرک های محیطی

2ـ تشویق به دستکاری اشیاء

3ـ تشویق عقاید نو

4ـ ایجاد جوی خلاق در کلاس

5ـ آشنا کردن کودکان با فرایند خلاقیت

6ـ ارزشیابی و تشویق یادگیری خود انگیز

7ـ ایجاد فرصت برای تفکر خلاق

8ـ گسترش انتقاد سازنده

9ـ روحیه حادثه جو داشتن

10ـ کسب شناخت در رشته‌های گوناگون

11ـ ارزشمند داشتن تفکر خلاق

نتایج نظرسنجی از تعدادی معلمان در زمینه خلاقیت:

نتایج بدست آمده از نظرات شماری از دبیران مجرب، در زمینه عنوان مقاله به شرح زیر است:

- اکثراً معتقدند که ارتباط مستقیمی بین متون درسی و خلاقیت وجود دارد و محتوای درسی در عین پربار بودن باید جالب و جذاب باشند و متناسب با نیازهای فردی و اجتماعی طراحی شود. به روز بودن مطالب درسی، نقش مهمی در ایجاد خلاقیت داشته و زمینه‌ساز و تقویت کننده آن می‌باشد.

- نحوه شناسایی دانش‌آموزان خلاق می‌تواند استفاده از روش مشاهده رفتار (یا از طریق مشاهده کارهای هنری ...) باشد.که این از طریق درگیری ذهنی دانش‌آموز نسبت به مطالب درسی، از عملکرد دانش‌آموز و از طریق ایجاد انگیزه در آنان، طرح سوالات معلم از شاگرد و پاسخ 

غیر معمول شاگرد به سوالات، انجام آزمایش و احترام به عقاید کودکان امکان پذیر است.

خصوصیات معلمان خلاق علاقه به مطالعه، پر تحرک بودن و فعالیت و پویایی، نوآوری در طرح درس، پشتکار و جدیت، استفاده از حداقل امکانات برای آموزش، داشتن ابتکار در تدریس، دارا بودن اعتماد به نفس، انعطاف‌پذیری، استفاده از فعالیت های فوق برنامه (رسمی ـ 

غیر رسمی)، توجه به تفاوت های فردی دانش‌آموزان، استفاده از وسایل کمک آموزشی، منضبط بودن و دانش کافی.

موانع تفکر خلاق :

1ـ مسائل مالی و معیشتی

2ـ تبعیض قائل شدن

3ـ جمود فکری

4ـ استفاده نکردن از وسایل کمک آموزشی

5ـ داشتن مشکلات روحی و عاطفی

6ـ بی‌حوصلگی و کمبود امکانات

7ـ استفاده از روش های سنتی در تدریس

8ـ تکیه بر نمره و امتحان

9ـ تفکر قالبی و همگرا.

راه های ایجاد و پرورش خلاقیت: 

1ـ ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان

2ـ درگیری ذهنی با مطالب درسی

3ـ طرح موضوعات جدید

4ـ ایجاد فضای آموزشی مناسب

5ـ بکارگیری وسایل سمعی و بصری

6ـ تشویق دانش‌آموزان به تحقیق و پژوهش

7ـ احترام به دانش‌آموزان

8ـ اهمیت دادن به فعالیت های فوق برنامه

9ـ مطالعه و تحقیق

و بالاخره کارشناسان نقش تحصیلات والدین و جو عاطفی حاکم بر خانواده، وضعیت اقتصادی مطلوب خانواده، استفاده از امکانات تفریحی و رفاهی سالم، ایجاد فضای سالم و روانی در مدارس وتوجه به علایق و استعدادهای دانش‌آموزان و کمک به انجام پژوهش و تحقیق را عامل مهمی در شکوفایی استعداد دانش‌آموزان می‌دانند.

منبع :شمیم دانش٬ روزنامه اطلاعات